De ‘macht’ van het Christendom (2) De gnostiek

De gnostiek, rationeel verzamelpunt van mysteriereligies
Een belangrijk verschil tussen de Hebreeuwse en de Griekse manier van denken is, dat in de eerste manier van denken wordt uitgegaan van de ervaring van levensritmes (taalkundig en muzikaal inzicht op grond van het zintuig horen), terwijl de laatste vooral wil afpalen, begrenzen en controleren (ruimtelijk inzicht op grond van het zintuig zien). Voor de Jood is kennen: horen en ervaren, voor de Griek is kennis: afpalen en overzien, rationele controle, macht op basis van inzicht. En het laatste is merkbaar in alle stromingen en religies die door het Griekse filter zijn heen gegaan, zoals de religies uit een ver verleden maar ook het Christendom.
In feite was de religieuze situatie in de Grieks-Romeinse wereld, waarin het Christendom is ontstaan aan het begin van onze jaartelling, een allegaartje van allerlei mystieke stromingen en min of meer geïnstitutionaliseerde religies. We concentreren ons hier op de gnostiek, die in de Griekse en Romeinse tijd bloeide en waarin veel oude godsdiensten, die vat probeerden te krijgen op de chaos en het mysterie van het kwaad met menselijke middelen als magie en offers zijn uitgemond. De gnostiek voegde daaraan de gnosis – ver ontwikkelde kennis van de natuur, de kosmos en de geest – aan toe. In het Evangelie van Johannes vinden we de invloed van de gnostiek en buiten de bijbelse canon in de Evangeliën van Philipus, Maria Magdalena, Judas. Ook op vele latere mystieke stromingen (Rosenkruisers, Vrijmetselarij, New Age) heeft de gnostiek grote invloed gehad. Maar ze heeft nooit het hele religieuze veld kunnen beheersen en werd al vrij snel gedwongen om ondergronds te gaan opereren.

De chaos van de materie ‘beheersen’ met behulp van ordelijke kennis
De gnostiek hanteert – onder invloed van Plato en het neoplatonisme – een zeer dualistisch en onverzoenlijk wereldbeeld, waarbij het mysterie steeds meer op menselijke maat werd gesneden. Daarbij staat de vergankelijke materie voor het onvolkomene, voor kwaad en duisternis, terwijl de geest staat voor goddelijk licht en onveranderlijke eeuwige kennis (gnosis). In elk levend wezen zijn de goddelijke vonken van het eeuwige licht aanwezig, maar gevangen in de duistere, vergankelijke materie. De opdracht van de mens – en hij is ook als enig levend wezen daartoe in staat – is de goddelijke vonken van het eeuwige licht te bevrijden uit de donkere kerker van het lichaam door middel van zijn kennis – gnosis. Dit gebeurde in de gnostiek in een ingewikkeld systeem van opeenvolgende graden, waarin nieuwelingen door middel van geheime rituelen werden ingewijd en een elite het voor het zeggen kreeg. Zo wint de orde het van de chaos door middel van menselijke, veelal geheime, kennis.
In feite zit hier dus een zeer negatief beeld achter de hele werkelijkheid van schepping, natuur en materie. De oude Griekse tegenstelling tussen veranderlijke materie en onveranderlijke geest / kennis vindt in de gnostiek een nieuwe vorm, die uitvalt in het voordeel van de geest en van de kennis. Dat wil zeggen kennis op z’n Grieks, gebaseerd op het zintuig zien en ruimtelijk inzicht en dus uit op rationele controle en macht. De filosoof Paul Ricœur, die de symboliek van het kwaad heeft onderzocht (Noot: zie onder), vindt dit getuigen van een ongelooflijke naïviteit ten aanzien van de onpeilbare diepten in het mysterie van het kwaad, die nu eenmaal niet door mensen volledig te vatten of te controleren zijn. En van een dito arrogantie bij mensen die dat wel willen. Ik ben het met hem eens.

De Priorij Sion en de gnostiek
In De Da Vinci Code wordt de Priorij Sion nadrukkelijk verbonden met de mysteriereligies, die in de gnostiek samenvloeiden en scherp worden onderscheiden van de officiële Christelijke Kerk. Het waas van raadselachtigheid dat om de Priorij Sion wordt geweven en waarin zelfs de Davidsster wordt betrokken, vormt de verbinding naar de oude mysteriegodsdiensten en de gnostiek, maar daarmee wordt ook van alles gepretendeerd dat niet waar gemaakt kan worden. Het lijkt mij in ieder geval een nogal zin- en vruchteloos streven om de chaos en het kwaad te beteugelen met rationele, ordelijke kennis die juist in het moderne en nog meer in het postmoderne tijdperk steeds twijfelachtiger wordt. De hele werkelijkheid wordt op die manier gereduceerd tot rationele schema’s waarvan de ‘universele’ geldigheid binnen de kortste keren is achterhaald. De Priorij Sion is dan ook net als de gnostiek niet echt geloofwaardig en vaak innerlijk tegenstrijdig.

• De Priorij Sion is erg met codes en raadsels – de geest en onveranderlijke kennis – bezig, maar past dat toe op het erfelijke, dat wil zeggen biologische, materiële en dus vergankelijke vervolg van Jezus in het Franse koningsgeslacht van de Merovingers. De Geest wordt op die manier niet bevrijd uit maar juist gevangen in de duistere, vergankelijke materie. En dat is niet erg gnostisch. Maar misschien is juist dit de valkuil waarin elke vorm van gnostiek uiteindelijk terecht komt.
• In de tweede plaats dient die geheime kennis als geestelijk wapen om rationele controle te krijgen op de duistere materie en op de geest van mensen. Niet voor niets zijn de grootmeesters van de Priorij Sion (Da Vinci, Galilei, Newton) de kampioenen van het moderne Renaissance- / Verlichtingsdenken en het nieuwe heliocentrische wereldbeeld. Hoge idealen verworden tot een ordinaire machtsstrijd. En dit machtsstreven is precies dat, waarvan de Priorij Sion de officiële Kerk beschuldigt.
• In de derde plaats is het dualistische denken in termen van macht en controle zeer Grieks en absoluut niet Joods; het pentagram, symbool van het ‘heilig vrouwelijke’, past hier wel maar de Davidsster niet. In de Davidsster gaat het namelijk om oneindig veel meer dan de verering van het heilig vrouwelijke of zelfs het heilige huwelijk tussen het vrouwelijk en het mannelijk principe als vergeestelijkte of zelfs archetypische oplossing voor de universele strijd van chaos en orde.

(Noot: Paul Ricoeur, Philosophie de la volonté, Finitude et Culpabilité, II. La symbolique du mal, Paris, 1960.

Ik zou het leuk vinden als je op de gedachten in dit essay of in andere essays wilt reageren.