Sapiens

29 oktober 2017

Thema: over de ‘weldenkende’ mens en zijn beperkingen

Overdenking
1) Me too
De uitdrukking ‘me too’ heeft voor mij in de afgelopen weken een heel andere betekenis gekregen. Voor mij had die uitdrukking altijd iets warms, iets verbindends, iets moois dat je samen deelt. Er zat meestal iets in als: ‘I feel so good, yeah me too!’ Zelfs als de ervaring niet alleen maar positief, zelfs verdrietig was, dan nog had het delen daarvan met iemand die het begreep iets troostends, iets warms. Hoe ‘me too’ tegenwoordig dagelijks in het nieuws over ons wordt uitgestort heeft wel een heel andere betekenis. Seksueel misbruik in de filmindustrie werd dan wel vermoed, maar nooit hardop uitgesproken. Nu die beerput is open gegaan, heeft dat gevolgen voor heel veel beerputten in de hele samenleving. Eerst de media, maar dan komt ook de politiek er achteraan, om maar te zwijgen over de kerken. Overal waar mensen macht hebben, hebben ze kennelijk ook de neiging om anderen die van die macht afhankelijk zijn te gaan misbruiken. En daarmee komen we in een collectieve kramp terecht, waarin gewoon aardig zijn tegen iemand, een hartelijke knuffel, een arm om iemand heen al van meet af aan verdacht wordt. In wat voor wereld leven we eigenlijk? Of eigenlijk moet je die vraag aanscherpen tot: in wat voor wereld hebben we altijd zonder er bewust van te zijn of het te willen toegeven altijd geleefd? Heb God lief boven alles en je naaste als jezelf. Ja, ja. Tegenwoordig doen de twee woordjes ‘me too’ heel veel mensen sidderen van angst dat ook hun beerput open zal gaan.

2) Sapiens
Ik ben op het ogenblik een boek aan het lezen van een Joodse historicus Yuval Noah Harari die geschiedenis doceert aan de Hebreeuwse universiteit van Jeruzalem. Het boek heet Sapiens en draagt de ondertitel Een kleine geschiedenis van de mensheid. Het is een wereldwijde bestseller, waarin onze mensensoort er niet best afkomt. De homo sapiens is een Latijnse term dat de denkende of kennende mens betekent. Harari onderscheidt drie revoluties in het bestaan van de mensheid. De eerste was de revolutie van het verstand. In oorsprong waren er meerdere soorten oermensen geëvolueerd uit de mensapen. Zo hebben we – om er een paar te noemen – de homo neanderthalis de Neanderthaler dus, de homo erectus de rechtop gaande mens en ook de homo sapiens die zich door het verstand laat leiden. Overal waar de homo sapiens verscheen was hij een ramp voor alle levende wezens die hij tegen kwam. Ofwel hij onderwierp ze aan zijn grillen en als ze te bedreigend werden dan roeide hij ze gewoon uit. Zo kwamen in de prehistorie de andere soorten oermens allemaal aan hun eind en ook talloze grotere diersoorten. Dit werd allemaal nog erger na wat Harari de agrarische revolutie noemt. Mensen gingen zich vlak voor de tijd waarin de Bijbel is ontstaan settelen in kleine compacte nederzettingen en zich helemaal concentreren op het verbouwen van een paar soorten gewassen of het telen van vee, en produceerden daarbij veel meer dan ze zelf nodig hadden. Die overproductie van voedsel maakte het in stand houden van legers, hofhoudingen, nationale staten, enzovoort mogelijk, want de mensen die zich daarmee bezig hielden verlaagden zich natuurlijk niet tot het slopende boerenwerk op het land. En met die legers werd over steeds grotere gebieden de wil opgelegd van machthebbers. Zo ontstonden enorme wereldrijken met steeds meer onderdanen. De laatste revolutie – de zogenaamde wetenschappelijke revolutie vanaf Renaissance en Reformatie rond 1500 na Chr. – zorgde ervoor dat de westerse cultuur zich over de hele wereld verspreidde en we nu spreken over de internationale gemeenschap, the global village, de mondiale gemeenschap. Alles wat zich niet aan haar regels, wetten en religies wil houden mag het veld ruimen.
Hoe heeft de homo sapiens zich zo kunnen ontwikkelen en zich in steeds grotere machtsbolwerken kunnen organiseren? Doordat, zegt Harari, hij met zijn verstand taal ging ontwikkelen waarmee hij niet alleen directe situaties kon benoemen als ‘gevaar!’ of ‘eten!’, maar ook kon spreken over de andere leden van de familie, clan of de nog grotere dorpsgemeenschap waar hij toe behoorde. Dat was handig om erachter te komen wie je wel en wie je niet kunt vertrouwen als je bepaalde aanspraken op machtsposities binnen de groep wilde laten gelden. Maar wat hij ook ontwikkelde was taal om mee te benoemen wat helemaal niet bestond, zo ontstonden hele godenwerelden die ook weer werden gebruikt om je machtsaanspraken en zelfs machtsmisbruik mee te camoufleren en te legitimeren. In plaats van dat God de mens naar zijn beeld schiep zoals het in Genesis wordt gezegd, was het dus in feite precies andersom: de mens schiep God naar zijn beeld. Wat dan overblijft is een naar absolute macht strevende homo sapiens, ‘verstandige mens’ met alle ellende, onderdrukking en uitroeiing die daar mee gepaard gaat. Veel meer kun je van deze ‘verstandige mens’ dan ook niet verwachten. Een weinig opbeurend mens-, wereld- en Godsbeeld dus. Dat deze doorgeschoten evolutietheorie een wereldwijde bestseller wordt geeft op z’n minst te denken. Zeker als er ook nog op wereldschaal allerlei beerputten opengaan die deze theorie alleen maar lijken te bevestigen.

3) De liefde van God: groter dan ons denken
Je kunt ook heel anders over de evolutie van de mensheid denken, zonder dat je Harari’s bevindingen direct ontkent of achteloos terzijde schuift, omdat ze niet in je eigen denkpatronen passen. Eigenlijk is er maar één vooronderstelling in het hele boek van Harari, waar ik het niet mee eens ben. En dat is dat hij aanneemt, dat wat je niet met je zintuigen kunt aantonen of met je verstand kunt beredeneren, ook echt niet bestaat. Dan gaat het om het mysterie dat ons denken ver voorbij gaat, de vrede die ons verstand gewoon te boven gaat, de liefde van God die verbindt wat voor ons gevoel niet te verenigen is. En bij dat laatste denk ik dan aan tegenstellingen als aarde en hemel, natuur en cultuur, lichaam en geest in wat ik dan maar ‘het experiment aarde’ noem. Wat opvalt als je het over bijvoorbeeld lichaam en geest hebt, is dat het lichaam vooral uit is op overleven, het recht van de sterkste laat gelden, ik-gericht is, terwijl het bij de geest vooral gaat over delen, verbinden, samen. Eigenbelang, machtsmisbruik aan de ene kant, belang van de ander, liefde aan de andere kant. Beide zijn in elk mens aanwezig en voeren vaak een heftige strijd met elkaar. En dat speelt vooral in de sfeer van de intimiteit, de man-vrouw verhoudingen en de seksualiteit. De ‘me too’ hype komt niet zomaar uit de lucht vallen.
Onze grootste uitdaging op dit moment vind ik om het in dit spanningsveld uit te houden en lichaam en geest in jezelf, maar ook in het grotere verband van de gemeenschap – van dorps- tot wereldniveau – op een liefdevolle manier met elkaar te verbinden. Juist daar speelt voor mij het mysterie van de liefde van God, dat ons denk- en voorstellingsvermogen ver te boven gaat een belangrijke rol. Dat is de liefde die bijvoorbeeld de Taizé broeders in Mijmensingh (Bangladesh) in staat stelt om iets heel bijzonders te doen, die een geloofsgemeenschap van de allerarmsten doet groeien en bloeien op verrassende en onvoorziene manieren, die mensen weer zin en betekenis in hun leven geeft waar ze die totaal waren verloren. Dat is de liefde die ons als gemeente van Christus in Gasselte in staat stelt om dienstbaar te zijn aan een groter geheel dan ons eigen kleine clubje, om een diaconale gemeente te zijn die geen genoegen neemt met wat voor doemscenario dan ook, dat over ons allemaal wordt uitgestort.

4) De diaconale gemeente
Wat mij vooral helpt om het uit te houden in het spanningsveld tussen lichaam en geest, wereld en hemel, geloof en wetenschap is het mysterie van de dankbaarheid. Fijn dat je elke morgen weer mag beginnen met de Eeuwige te danken voor de nieuwe dag, voor de bijstand die je ook deze dag weer van Hem gaat ontvangen, voor de mensen met wie je bijzondere dingen mag delen, voor het dagelijks eten en drinken en voor alles dat je gewoon nodig hebt om te leven. Dat geeft al zo’n innerlijke rust en vrede, dat je alles wat je hebt als overvloed ervaart waarvan je graag wilt delen. Vanuit die ontspannen grondhouding accepteer je ook veel gemakkelijker dat de liefde van de Allerhoogste veel groter is dan alles wat wij mensen met ons verstand nog kunnen bedenken, zelfs dat alles wel eens heel anders zou kunnen zijn dan wat wij ooit bedacht hebben. Van wie is de Messias een zoon? Van David natuurlijk. Nou, zo simpel is het niet beste Schriftgeleerden. Hoe kan iemand zijn zoon Heer noemen die naast de Allerhoogste God van alle hemelen en ook de aarde mag zitten en afwachten totdat Hij al zijn vijanden aan zijn voeten zal hebben gelegd? En dat net zo lang totdat alle tegenstellingen in liefde met elkaar zijn verzoend; totdat alle tegenkrachten met liefde zijn omarmd en het leven goed wordt voor iedereen; totdat het experiment aarde het stempel ‘gelukt’ zal mogen gaan dragen.
Heb God lief boven alles en je naaste als je zelf. Diaconale gemeente zijn en een zegen worden voor iedereen die je tegen komt. Dat kan best wel. Waarom? Omdat het mysterie van Gods liefde ons er toe in staat stelt.

Voorbeden
Lieve God,
Dank U wel voor deze nieuwe morgen, dank U wel voor deze nieuwe dag, waarin we zoveel fijne dingen mogen gaan ervaren, bijzondere dingen mogen delen met bijzondere mensen. Dank U wel dat U ons bewust maakt van de overvloed waarin we mogen leven en waarvan we mogen delen met iedereen die op ons pad komt. Dank U wel dat U ons geven en nemen verandert in geven en ontvangen, waarbij het ontvangen zelfs weer geven wordt. Dank U wel voor de dankbaarheid, waardoor onze kleine gemeente van Christus in Gasselte een echte diaconale gemeente mag zijn. En last but not least dank U wel, dat we Uw liefde mogen uitstralen op kleine en op grote schaal, dat we een zegen mogen zijn voor iedereen die die zegen wil ontvangen.
Lieve God, wees met een ieder van ons voor wie het leven moeilijk is. U weet wat we nodig hebben om het uit te houden in het concrete spanningsveld waarin ons leven zich afspeelt. Dank U wel dat U ons in staat stelt om het spanningsveld met liefdevolle energie te vullen, waardoor er van alles verandert. Heer daarom willen we stil worden voor U. Kom in ons hart en bidt voor ons Heer Jezus. En waar wij geen woorden meer vinden, laat daar de stilte zelf de Geest en de Boodschapper zijn van Uw vrede die alle verstand te boven gaat.
Stil gebed
Onze Vader.

Bijbellezingen:
Deuteronomium 6, 1-9
Mattheüs 22, 34-46