Retorica en corona

1. Dood en leven

Van de Dalai Lama is bekend dat hij al tientallen jaren dagelijks mediteert over zijn eigen eindigheid, zijn eigen dood dus. Denk je wel eens aan je eigen dood? Ooit bedacht dat je daardoor wel eens het zout der aarde zou kunnen zijn, waardoor je de hele werkelijkheid en de wereld om je heen kunt veranderen? Voor de Dalai Lama is het bezig zijn met z’n eigen dood dus deel van zijn dagelijkse meditatie. “Het klinkt misschien gek”, zegt hij, “maar ik word daar blij van. Het doet mij beseffen dat ik deel uit maak van een groter geheel, waarin mijn bijdrage bescheiden is maar waardevol. Het doet mij nadenken over alles wat ik in dit leven voor mensen heb kunnen betekenen en nog zal kunnen betekenen en hoe fijn dat allemaal is. Denken over mijn eigen dood doet mij beseffen hoe waardevol mijn leven is en dat wat ik doorgeef met liefde zal blijven bestaan en doorleven, ook als ik er niet meer ben. Want het gaat niet om mij. Het gaat erom dat de liefde gaat stromen onder de mensen, in de wereld.”

Ik heb als docent godsdienst wel eens 5 VWO leerlingen hun eigen rouwdienst laten ontwerpen. Wat wil je dat er gezegd, eventueel gebeden wordt, wil je muziek en zo ja welke, schrijf je eigen overdenking, enz. Dat leverde in het begin heel veel weerstand op, maar gaandeweg werden de leerlingen steeds enthousiaster. Wat bleek? Ze werden zich steeds bewuster van wat ze belangrijk vonden in het leven, waar ze zelf voor gingen en blij van werden. Sommigen zeiden zelfs tegen me na afloop, dit werkstuk bewaar ik meneer en ik ga het over 10 jaar opnieuw doen.  Zo bezig zijn met je eigen dood brengt je dankbaarheid voor het verleden, enthousiasme in het hier en nu en vertrouwen als het gaat om de toekomst. Dat heb ik niet alleen van de Dalai Lama geleerd, maar ook van mijn 5 VWO leerlingen.   

2. Angst of vertrouwen?

In feite is angst voor de dood de wortel van alle andere angsten. En we proberen die angst massaal ofwel te verdringen naar het onderbewustzijn ofwel rationeel in de ego-sfeer onder controle te krijgen. Maar angsten verdwijnen alleen als je ze benoemt en met liefde omarmt. Zolang je dat niet doet gaan ze zich ongecontroleerd op allerlei andere gebieden manifesteren. Ik zie dat op grote schaal gebeuren in coronatijd. Regelzucht, protesten, regels waaraan de regelgevers zichzelf niet houden, boetes, hogere boetes waarvan de zin betwijfeld wordt, prijsstijgingen om de verliezen in coronatijd te compenseren, irritaties als de ander geen afstand houdt, steeds weer nieuwe regels omdat de omstandigheden wijzigen, machtsstrijd op alle niveaus – van individueel tot mondiaal – met de controle over corona als inzet, complottheorieën, enzovoort en zo verder. 

Het resultaat is dat gevoelens van chaos, onzekerheid en onveiligheid hand over hand toenemen net zoals de retoriek van holle frasen en van woorden zonder daden, zodat uiteindelijk niemand meer weet waar hij of zij aan toe is. Pure retoriek hoor ik vaak met als ondertoon: daar hoef je geen rekening mee te houden, beloftes die toch niet waar gemaakt worden. Waar is de innerlijke rust gebleven, het goede leven, het vertrouwen? Kunnen we met dat soort termen überhaupt nog iets of is dat voorgoed verleden tijd? Ik denk dat we er nog wel wat mee kunnen, maar dat gaat niet zomaar zonder slag of stoot.

3. Retoriek en angst

De retoriek is in de hele wereldgeschiedenis vaak hét instrument geweest van controle en macht, van verdeel en heers strategieën, van het overtuigen en dwingend opleggen van het eigen gelijk, van het strijden tegen de foute ideeën van de ander. Dan wordt retoriek een strijd met vaak woorden zonder inhoud, holle frasen omdat ze niet worden gevolgd door de bijpassende en beloofde daden. Wat hier dan wordt vergeten is dat de retoriek van oudsher (al sinds Aristoteles) deel uit maakt van de waarschijnlijkheidslogica – dat wil zeggen van onderzoek, delen, er samen uitkomen, onzekerheid – en niet van de noodzakelijkheidslogica – van harde feiten, bewijsvoering, zekerheid, strijd. In feite is de laatste logica gebonden aan de dimensies van tijd en ruimte, oorzaak en gevolg. Maar sinds de ontwikkeling van de kwantumfysica blijkt dat deze dimensie is omringd door en doordrongen van een – subatomaire – werkelijkheid waar de noodzakelijkheidslogica niet meer opgaat. En daardoor wordt volgens mij alle logica waarschijnlijkheidslogica. Vergeet je dit simpele feit uit eigenbelang, verwar je beide soorten logica bewust of onbewust en stel je de onzekere waarschijnlijkheid voor als zekere, bittere noodzaak, dan ontstaat er een brei waar je niet meer uit komt. En meestal, of eigenlijk altijd bestaat de diepere laag daaronder uit angst. Angst voor verlies van controle en macht, angst voor de twijfel aan je eigen gelijk, angst voor de zinloosheid van het bestaan of voor het niet bestaan, angst voor het onbekende, angst voor de dood die met corona wel heel concreet en reëel is geworden. 

Angst mag dan misschien in de huidige tijd een waarschuwende functie hebben, maar blijft de slechtste raadgever die je kunt bedenken. Meestal realiseren angsten zich namelijk zelf, al was het alleen maar, omdat angst je op jezelf terugwerpt en je in een isolement terecht komt. Ook een zeer reële ervaring trouwens in coronatijd. Het heeft weinig zin om je angsten met retoriek te overschreeuwen of uit te schakelen want dat lukt toch niet. Liever kijk ik er naar met een open blik en probeer dan in te schatten hoe realistisch die angsten zijn. En ja ook ik heb beduidend minder aanmeldingen voor nieuwe retorica leergangen dan ooit. En verder, ik ben bijna 70, heb mijn hele leven gerookt, en behoor dus tot een risicogroep. Mijn vrouw ook trouwens maar deels weer om andere redenen. Ik ben gelukkig niet bang voor de dood, maar als je de verhalen van coronapatiënten hoort, dan is deze ziekte wel heel erg heftig en om dat mee te maken daar ben ik wel bang voor. Maar ik heb geen zin om mijn laatste levensfase door angst te laten regeren en de onzekerheid met retoriek uit te bannen. In plaats van de retoriek van de holle frasen zonder daden gebaseerd op angst voor de onzekerheid onderzoek ik liever rechtstreeks de waarschijnlijkheid met de retorica van de verbinding, van het vertrouwen, van het goede leven.

4. Retorica en vertrouwen

Als onze zicht-, meet- en beredeneerbare werkelijkheid omringd en doordrongen wordt door heel andere dimensies als holisme, energie, collectief onderbewustzijn, pure – goddelijke? – liefde, vertrouwen, het mysterie en de verbinding van alles met alles en iedereen met iedereen, dan kies ik er voor om ook die dimensies in de retorica mee te nemen. Ik ga dan in de eerste plaats voor een groter geheel dan de dimensie van tijd en ruimte, met z’n noodzakelijkheidslogica en retoriek van oorzaak en gevolg. Het gaat mij daarin vooral om verbinding, verbinding met je zelf in psychologie en spiritualiteit, verbinding met je bronnen in je interpretaties van de werkelijkheid, verbinding met je publiek in de retoriek in engere zin van hoe zet je een verhaal op dat raakt en respecteert. En zo gaat er door de retorica in een bredere zin dan de pure retoriek een positieve energie stromen tussen spreker en publiek die beide op een hoger plan brengt. De perfecte lezing bestaat niet en dat hoeft ook niet en juist dat maakt elke lezing tot een avontuur dat je met je publiek deelt en aangaat. Kennis is daarbij altijd voorlopig en macht is hier niet aan de orde want die bestaat slechts zolang zij verleend wordt. Waar het om gaat is creativiteit en bewustwording in een liefdevolle verbinding en die zijn in principe eindeloos. 

Dit zijn een paar basis attributen die ik met de retorica verbind en die mij helpen om te spreken vanuit m’n hart en om woorden met daden te verbinden. Om dat echt in de praktijk toe te passen is vertrouwen nodig en dat moet al doende groeien. Misschien is hier wel het meest fundamentele vertrouwen nodig dat het universum uiteindelijk een vriendelijke werkelijkheid is. En dat is niet alleen een vraag die de coronatijd oproept, maar een vraag die door de mens is gesteld zolang hij op deze aarde rondloopt. Ik denk dat we hier een keuze hebben, de keus tussen angst en vertrouwen. En ik denk dat vertrouwen ons verder brengt dan angst. Ofwel, in coronatermen, je doet een mondkapje voor en houdt 1,5 meter afstand niet omdat je bang bent om aan corona dood te gaan, maar om de ander een gevoel van veiligheid te geven.